Begeester(en)d, maar beheerst!?

Een artikel schrijven over muziek en emoties, dat is pas een uitdaging. Zo'n artikel wordt of héél goed of maar niets, zoals iemand fijntjes profeteerde. Twee koorleden opteerden voor het eerste. Hier komt hun kwetsbare poging.

Een mediterraan interieur, twee madrigalisten, registreerapparatuur, koffie, thee en koekjes toe, een antieke klok-zoals-ze-thuis-tikt, muziek op de achtergrond, alles een namiddag lang ter beschikking.

Resultaat : drie bandjes (waarvan slechts één echt bruikbaar) - die nooit mogen gewist worden en tot spijt van wie het benijdt achter slot en grendel zullen verdwijnen - gevuld met : gevoelige theorieën, aarzelende inzichten, opperste verbazing, schuchtere stellingen, stiltes, verwondering, een schaterlach, enthousiasme, bewondering, verlegen blos, ongeloof, kritiek, roddels, verwarring, gewaagde standpunten, onzeker gemompel, vragen, antwoorden. Duidelijk geen interview; eerder een deugddoende conversatie in afwachting van de spaghetti.

Verwacht geen grote wijsheden. Daar zijn we te klein voor. We raadpleegden ook geen literatuur. Alleen ons eigen gefilosofeer telt. Even hadden we een structureel probleem: de een wou het onderwerp emotioneel behandelen, de andere rationeel. De waarheid ligt allicht zoals altijd tussen beide, maar de emoties waren sterker. Vandaar een veeleer intuïtief gegroeide tekst .

Tijdens de kladfase van dit artikel hoorde ik op de radio Bach : Wir setzen uns mit Tränen nieder. Onmiddellijk trad de sinds weken ingebouwde reflex in werking : wat doet die muziek bij me, wat brengt ze teweeg, wat komt er naar boven ? Veel in dit geval. Vooreerst het zalige gevoel dat je je kan laten drijven op muziek die je herkent, door en door kent. Je voelt ook een grenzeloze bewondering voor het meesterschap dat erachter zit. Bovendien verklankt de passie universele emoties die je persoonlijk diep blijven raken : weemoed, stil verdriet om verlies. En die muziek herinnert je aan andere uitvoeringen, legt de band met vroegere luisterervaringen, slaat de brug naar al de keren dat je ze zelf meezong als klein meisje, als jongvolwassene. Ze haalt heel dat individuele stukje verleden naar boven, legt al die jaarringen bloot, en voor je het beseft krijg je in enkele minuten een hele tranche-de-vie. De kracht van de muziek.

'Van de schoonheid en de troost'

Dit staat vast, vonden we : wij twee luisteren het liefst naar muziek die we door en door kennen, omdat ze dan veel dieper doordringt in ons gemoed, ons hart, onze ziel en in elke vezel van ons lichaam. We weten wat komt, we stellen er ons emotioneel voor open en geven ons aan die gevoelens over. Maar onmiddellijk voegden we eraan toe : muziek die ons onverwachts overkomt kan ons op een overrompelende, maar even diepe manier beroeren. Zelfs twee maten kunnen mateloos raken.

Ik blijf zitten met de vraag : Waarom beroert muziek mij ? Omwille van het klankfenomeen, de frequenties, de opeenvolging van hoge en lage tonen, de onverwachte modulaties, de stijl, de harmonie of disharmonie in de akkoorden, het ritme ? Er is meer. Waarom is muziek bij uitstek het medium dat je innerlijk raakt, je kippenvel doet krijgen, je ogen blank zet, van binnen iets doet trillen, je ziek van heimwee maakt ? Welke mechanismen treden hier in werking ? Ik denk dat muziek, of ze je overkomt of vertrouwd is, naast esthetische ontroering bij jezelf heel dikwijls emoties oproept die je als de jouwe herkent. Of dat muziek onverwachts emoties blootlegt, waarvan je je ineens bewust wordt, doordat ze voor het eerst zo duidelijk " in kaart gebracht worden". Anders gezegd : een melodie sleept je mee omdat ze perfect congrueert met hoe je je net voelt ; je ervaart die muziek als de tolk van je emoties. Of je stelt vast dat die muziek overrompelt, tot tranen toe beweegt en je beseft nauwelijks waarom. Soms scherpt muziek blijkbaar emoties aan die je weggemoffeld hebt. Ze is een uitlaatklep voor die emoties. En nog een bedenking : ontvankelijk zijn voor de ontroerende kracht van kunst, of het nu een schilderij, een gedicht of muziek betreft, heeft, denk ik, naast het geraakt zijn door de esthetische creatie, ook te maken met eigen levensdiepte en persoonlijke levenservaringen. Bij muziek is dat waarschijnlijk nog het sterkst. Hoe rijker je leven is, des te meer emotionele raakpunten je vindt met de muziek. Maar verklankt muziek niet bovenal ons menselijk verlangen naar het volmaakt Schone dat wij in onze beperktheid niet kunnen bereiken ? Komt muziek niet tegemoet aan ons menselijk heimwee naar het Ultieme, het Eeuwige, "on some solemn shore" ?

Muziek kan je dag redden

Muziek legt je gevoelens niet alleen bloot, ze gaat ze ook sterk beïnvloeden, vonden we. Na een helse werkdag, waar alles en iedereen je opslorpte, kan rustige radiomuziek op weg naar huis heel heilzaam op je inwerken. Mijn gesprekspartner houdt van veel stijlen en genres, luistert van 's morgens vroeg tot 's avonds laat naar muziek, blij of droevig, zoekt iets wat hij mooi vindt, voelt zich beter, laat zich gaan, geeft zich over aan de roes van de muziek, zoekt iets wat hem triestig maakt, en hem vervolgens helpt om erbovenop te geraken. Muziek stimuleert hem om op zijn emoties te leven. Al die emoties van geluk en droefheid liggen volgens hem dicht bij elkaar. Ik neem liever doelbewust muziek die me vooruithelpt. Zit ik met sombere en verwarde gedachtekronkels, dan zet ik Bach op. Hij kan mijn geest compleet uitzuiveren. Bach kan je dag redden. Dulce Pontes kan dat ook. De Glass-video kan je weemoedig maken. En iemand was niet te beroerd om te vertellen hoe ze bij pril lenteweer onze kerst-cd door de tuin liet galmen, gewoon om na te genieten. We zijn het erover eens : muziek geeft je energie, doet je wegdromen, de hele troep vergeten, je gepieker en je zorgen relativeren.

Zingen en emoties

Het effect van Glass en de kerst-cd heeft natuurlijk ook met de context te maken, zagen we in. Aan die muziek hebben we samen als koor gezwoegd en van die muziek hebben we samen als koor genoten. Deze gedachte - wat is dit toch een complexe materie - geeft ons de gelegenheid over te stappen naar een volgend aspect van het onderwerp. Muziek bindt mensen. Muziek schept een band, zeker wanneer we samen zingen. Er is, minder aandachtige lezer, ondertussen nog een verschuiving. We hebben het niet langer meer over het luisteren naar, maar over het uitvoeren van muziek. Koormuziek in ons geval. Komen daar emoties aan te pas ? Toch wel. Na het noten- en potlodenwerk willen we ons eindelijk tot het uiterste laten gaan, samen genieten, samen aanvoelen wat de muziek laat voelen en dat uitstralen naar het publiek. Wanneer het raderwerk in elkaar zit gebeurt het : dan bespeelt de dirigent het koor als instrument, dan wordt er gemusiceerd, dan moeten de vonken overslaan. Kan dat ? Hoe dikwijls realiseren we dat ? Blijft er tijd over voor die fase ? Heeft iedereen dezelfde ingesteldheid om zich zo ver te engageren ? En nu eist mijn gesprekspartner zijn terzijde op voor een terechte aanmerking. De zondagavond gaat het over twee uren repeteerwerk, maar het gaat vooral over het feit dat we dat samen doen. Als we streven naar een groep die werkt op warmte en uitstraling, kunnen we het best ook los van het zingen gezamenlijk allerlei activiteiten ondernemen. Het weekend in Mechelen was een juiste start. Samen positief tegen de dingen des levens aankijken zet ons een eind op de goede weg. Hoe meer mensen daarvoor openstaan, hoe sterker het enthousiasme overslaat op heel de groep en op de manier waarop we als groep muziek brengen. De muziek schept een emotionele band. Op andere terreinen met hetzelfde bezig zijn geeft de muziek en de groep die ze uitvoert meer uitstraling. Misschien voelt niet iedereen dit zo aan. Wij Wel.

Bij het zingen komt energie vrij, wordt energie uitgewisseld tussen dirigent, koor, muziek, individuele zangers en publiek. Ook bij het repeteren ervaren we deze processen, zowel op groeps- als op individueel vlak. Negatieve emoties verdwijnen, positieve komen in de plaats. Je komt futloos toe op een repetitie, je ziet tegen die muur van twee uren op. Iemand vooraan vraagt je je loom lichaam los te maken, rechtop te zitten, je benen niet te kruisen, en geconcentreerd te werken van acht tot tien. Je vergeet de rest, schuift je muizenissen opzij, laat je zorgen thuis, en je zegt tot jezelf : dit zijn mijn twee uren. Je voelt je één met de groep, je laat je opnemen door de muziek, door de uitstraling van de dirigent. Je voelt je weer opgeladen en altijd beter - nooit slechter - dan twee uur ervoor.

Voor ons allebei is zingen even onmisbaar als ademhalen. We ervaren zingen ook als een fysiek genot dat we nog verhoogden door zangles te volgen. We hebben onze eigen lievelingsstukken waarmee we veel voeling hebben, waarin we onze ziel kunnen leggen, waaraan we verslaafd zijn; dan kunnen we heel diep gaan, ons laten drijven op emoties en de builen erbij nemen.

Kunnen emoties muziek beïnvloeden ? De muziek die je op dit eigenste moment uitvoert, ja. Ons instrument is de stem ; de stem is een deel van het lichaam. (Lichaams)stress is nefast voor wie muziek maakt. Stempedagogen en dirigenten roepen emoties op die het zingen en de muziek ten goede komen. Als Johan zegt : "Gelukkig zijn !", weet hij dat de muziek die we zingen anders zal klinken als we ons inderdaad zo voelen. Als Mieke Anseeuw vraagt, vóór het zingen een zalig moment op te roepen, dan weet ze dat wat ik zal zingen mooier zal klinken. Gilles Schneider zette tijdens onze laatste cd-opname de techniek even opzij en werkte rond emoties om betere resultaten te verkrijgen. Maar, en dat is iets totaal anders, ons eigen individuele instrument moeten we beheersen. Iedereen heeft het wel al eens ervaren in een bewogen moment : zingen met de tranen in de ogen en de krop in de keel heeft een negatieve weerslag op het stemgebruik. En we kennen het fenomeen van té enthousiaste tenoren ; als ze zich niet intomen, gaan ze stijgen. Bij het zingen moet je duidelijk je eigen emoties onder controle hebben, uitsluiten zelfs en verstandelijk bezig zijn. Zingen is vreemd genoeg een intellectuele bezigheid.

We beluisteren de bandjes nog eens en beseffen dat ons gesprek over muziek en emoties een credo geworden is aan de muziek, aan het koorzingen, aan het Gents Madrigaalkoor en aan... We lezen onze tekst opnieuw en zien dat hij goed is. Maar we stellen vast dat hij heel persoonlijk werd. Onze inzichten en redeneringen kloppen niet altijd, zitten vol hiaten, roepen vragen op, komen bij heldere geesten misschien verward over. Deze tekst schreeuwt gewoon om aanvullingen en andere visies.

Kaat Vandewalle en Jos Stoffels, oktober 2000

© v.z.w. Gents Madrigaalkoor